Perípatos. Filozofia i kryzys

15 grudnia 2016

W ostatni wtorek zakończyliśmy tegoroczny cykl warsztatów filozoficznych „Perípatos. Filozofia i kryzys”. Spotkania prowadzili dr dr Karolina i Marcin Rychter. Każdy z dwunastu warsztatów odbył się w Jadalni Pałacu Myślewickiego. Siedząc przy dużym owalnym stole przez cały rok mieliśmy okazję uczestniczyć w filozoficzno-społecznych dyskusjach.

Czym jest kryzys i jak go przeżyć? I czy zawsze wywołuje on poczucie dyskomfortu? Zapewne stanowi on sytuację zmiany, która podważa w jakiejś mierze dotychczasowe sposoby konceptualizowania rzeczywistości. Kryzys wywołuje potrzebę stworzenia nowego opisu świata. Dlatego kryzysy można uznać za główną siłę napędową rozwoju filozofii i kultury. Takimi pytaniami i wnioskami rozpoczęliśmy tegoroczny cykl warsztatów.

Na pierwszym spotkaniu, o znamiennym tytule: "Kryzys mitu jako początek filozofii" rozmawialiśmy o zmianie w postrzeganiu mitu przez starożytnych Greków, jak również o jego znaczeniu dziś.  Pierwszymi myślicielami, krytykującymi mit, byli Pindar i Platon. Wedle tego drugiego, fałsz mitu może mieć dwojaki charakter: niezgodność opowieści z faktycznym stanem rzeczy lub niezgodność głębokiego sensu opowieści z prawdą o świecie. To był idealny moment na stworzenie nowego sposobu komentowania świata. Mit należało zastąpić logicznym i racjonalnym wywodem. Pośród ludzi zrodziło się myślenie filozoficzne, które, paradoksalnie, z funkcji mitu wiele czerpie, gdyż filozofia również dostarcza ogólne ramy wyjaśniania świata oraz próbuje budować poczucie wspólnoty.

Arystoteles w "Metafizyce" zauważył: „Dzięki bowiem dziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować; dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami i wobec powstania wszechświata. A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje swoją niewiedzę. Dlatego nawet miłośnik mitów jest w pewnym sensie miłośnikiem mądrości, bo mit jest pełen dziwów”. 

Filozofia – jako próba objaśniania wspomnianych dziwów – daje nam poczucie patrzenia na nas z zewnątrz. Podobnie jak mit nie oferuje patrzenia obiektywnego, lecz wyraźnie konstruowanego przez dany podmiot. Stąd, jak zauważył Leszek Kołakowski: „Świat wartości jest realnością mityczną […] Świadomość mityczna jest wszechobecna, chociaż najczęściej źle ujawniona. Jeśli jest obecna w każdym rozumieniu świata jako wyposażonego w wartości, obecna jest również w każdym rozumieniu historii jako sensownej”.

Z jakimi kryzysami filozofia mierzy się dziś? Jakie kryzysy napotykali filozofowie w przeszłości i jak próbowali im zaradzić? Podczas następnych warsztatów spojrzeliśmy na bardzo zróżnicowane kryzysy kulturowe. Przedyskutowaliśmy rozwiązania i recepty na nie opracowane przez filozofów. Towarzyszyły nam tematy nie tylko artystyczne i stricte filozoficzne jak: „Awangarda i kryzys sztuki” czy „Kres metafizyki jako kryzys filozofii”, ale również historyczne i społeczno-polityczne: „Kolonializm i kryzys zachodniej tożsamości”, „Kryzys komunikacji a nowe media”, „Globalizacja i kryzys kapitalizmu”.

Na ostatnim spotkaniu zatytułowanym „Holocaust a kryzys człowieczeństwa” mieliśmy okazję przedyskutować konsekwencje wojennej Zagłady. Mówiąc metaforycznie, pytaliśmy na ile współczesny człowiek żyje „po” – a na ile „w” Auschwitz. Cezary Wodziński napisał, że „Oświęcim jest niepowtarzalny, bo wciąż «jest». Oświęcim nie może wydarzyć się «po wtóre», bo jest tylko i wyłącznie «po pierwsze». My zaś – owo «my», któremu tak chciałoby się przypisać nieodmienioną możliwość myślenia, działania, etc., także ulega istotnej resemantyzacji – jesteśmy «w» Oświęcimiu. W nieusuwalnej synchronii, z której nie ma wyjścia ani w trybie «po», ani w trybie «przed». Jedynym znakiem dla myślenia zdaje się być «wobec», jeśliby usunąć zeń ontologiczny – temporalny i przestrzenny – dystans”.

Do dyskusji zachęcały nas nie tylko wypowiedzi prowadzących warsztaty, ale i przygotowane przez nich fragmenty książek autorów zajmujących się wybranymi problemami. Każdy z tego rodzaju materiałów jest dostępny do pobrania na podstronie Muzeum Łazienek Królewskich. Dzięki temu do przedyskutowanych problemów można powrócić na nowo, aby skonfrontować swoje widzenie sprawy z filozofami, co nieustannie stymuluje do intelektualnego namysłu.

tekst: dr Marek Maksymczak