Akademia Wileńska - ośrodek oświecenia

15 maja 2020

Uniwersytet Wileński to uczelnia o bogatej historii, w której odbijają się skomplikowane losy Litwy i Polski. Odegrała ona istotną rolę jako instytucja naukowa i kulturotwórcza, a w drugiej połowie XVIII w. stanowiła centrum oświecenia w Wielkim Księstwie Litewskim.

Dzisiejszy Uniwersytet Wileński (Vilniaus universitetas) jest największą i najlepszą szkołą wyższą na Litwie, a przy tym jednym z najstarszych uniwersytetów w tej części Europy. Uczelnia została utworzona w 1579 r. przez Stefana Batorego na bazie kolegium jezuickiego. Powstała wówczas szkoła wyższa, prowadzona dalej przez zakon, funkcjonowała pod nazwą Akademii Wileńskiej.

Pierwszym rektorem Akademii został czołowy przedstawiciel kontrreformacji w Rzeczypospolitej – Piotr Skarga. W wielowyznaniowym mieście, jakim było (i jest do dzisiaj) Wilno, jezuicki charakter uczelni prowadził do konfliktów, a studenci Akademii pod koniec XVI i w XVII w. brali aktywny udział w tumultach antyprotestanckich. Jednocześnie związani z uczelnią zakonnicy uczynili z niej początkowo ważny ośrodek intelektualny. Spośród profesorów działających w pierwszej połowie XVII w. wymienić można chociażby poetę Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, historyka Litwy Wojciecha Wijuka Kojałowicza czy autora pierwszej oryginalnej książki w języku litewskim (zbioru kazań) Konstantego Szyrwida [szerzej: K. Frejlich, Szyrwid (Syrwid) Konstanty (ok. 1580 – 1631), w: Polski słownik biograficzny, t. 50, z. 3, s. 347–349]. Druga połowa stulecia przyniosła Akademii upadek, z którego przez długi czas nie mogła się podnieść, trwając w intelektualnym marazmie.

Od lat czterdziestych XVIII w. da się jednak zauważyć stopniowe zmiany, polegające w pierwszym etapie m.in. na wprowadzeniu wykładów z języków nowożytnych i geografii. W kolejnej dekadzie Tomasz Żebrowski zaczął nauczać fizyki oraz zorganizował obserwatorium astronomiczne, przejęte w 1765 r. przez Marcina Poczobutta-Odlanickiego. Badacz ten odbył liczne wyjazdy zagraniczne, podczas których zapoznał się z najnowszymi osiągnięciami w zakresie astronomii oraz nawiązał kontakty z czołowymi zachodnioeuropejskimi naukowcami. Został również przyjęty do londyńskiego Towarzystwa Królewskiego oraz paryskiej Akademii Nauk. Poczobutt, na podstawie obserwacji poczynionych w Wilnie, oznaczył w 1777 r. nowy gwiazdozbiór, który na cześć króla nazwał Ciołkiem Poniatowskiego (Taurus Poniatovii).

Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. uczelnia przeszła pod zarząd Komisji Edukacji Narodowej, a w 1781 r. została przekształcona w Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego, w praktyce jednak często używano dawnej nazwy. W 1783 r. placówkę podzielono na dwa kolegia: fizyczne (matematyka, fizyka, astronomia, chemia, nauki przyrodnicze i medyczne) oraz moralne (prawo, teologia, historia, literatura). Zadaniem zreorganizowanej instytucji było nie tylko kształcenie, lecz również nadzór nad szkołami niższego szczebla działającymi w Wielkim Księstwie (w Koronie analogiczne funkcje pełnił przemianowany na Szkołę Główną Koronną uniwersytet w Krakowie).

Ostatnie trzydziestolecie XVIII w. było więc dla wileńskiej wszechnicy czasem głębokich przemian. Uczelnia, przez 200 lat będąca szkołą jezuicką, stała się państwowym uniwersytetem. W działalności naukowej i dydaktycznej zaczęto na znacznie większą skalę, niż wcześniej, zajmować się naukami przyrodniczymi i właściwie dopiero wtedy w murach uczelni na dobre zagościła medycyna. Duże były w tym zasługi wspomnianego już Poczobutta-Odlanickiego, który w latach 1780–1799 pełnił funkcję rektora. Wprowadził on również wykłady otwarte dla publiczności, co miało na celu zwiększenie społecznego znaczenia uczelni.

Wśród ówczesnych profesorów uwagę zwraca postać francuskiego przyrodnika Jeana Emmanuela Giliberta, który przybył do Wilna w 1781 r. – powierzono mu nowo utworzoną katedrę historii naturalnej. Gilibert zorganizował w stolicy Wielkiego Księstwa ogród botaniczny, gabinet przyrodniczy oraz pracownię fizyczną i anatomiczną. Jego wykłady obejmowały zagadnienia m.in. z zakresu botaniki, zoologii i mineralogii, ponadto prowadził zajęcia praktyczne w ogrodzie botanicznym oraz organizował ekspedycje terenowe, podczas których studenci uczyli się rozpoznawania roślin. Gilibert nie ograniczał się do działalności dydaktycznej, lecz prowadził również badania naukowe nad litewską florą i fauną. W opublikowanych w Wilnie w 1781 r. Indagatores naturae in Lithuania zamieścił m.in. rozprawy na temat żubra, bobra, łosia, jeża, żółwia błotnego i wilka. Opuścił jednak stolicę Wielkiego Księstwa (i w ogóle Rzeczpospolitą) już w 1783 r., z niejasnych powodów – sam raz utrzymywał, że trzykrotnie próbowano go otruć, a przy innej okazji tłumaczył, że przyczyną wyjazdu była choroba. Później historii naturalnej nauczał Johann Georg Forster, uczestnik drugiej wyprawy Jamesa Cooka dookoła świata.

Jak podkreślał badacz dziejów Uniwersytetu Wileńskiego Józef Bieliński, „wychowańcy wileńscy stanowią czoło inteligencyi na dworze króla Stanisława Augusta i są luminarzami »wieku oświeconego«” [J. Bieliński, Uniwersytet Wileński (1579–1831), t. 3, Kraków 1899–1900, s. 515]. Była w tych słowach pewna przesada, jednak niewątpliwie wśród najważniejszych postaci oświecenia w Rzeczypospolitej można znaleźć osoby związane z uczelnią. Studiował tam i wykładał np. Franciszek Bohomolec, współtwórca czasopisma „Monitor”; profesorem w Wilnie był również bliski współpracownik Stanisława Augusta, Adam Naruszewicz.

W 1791 r. wizytator generalny szkół KEN, Franciszek Salezy Jezierski, pisał: „przez to nazywają wiek nasz dzisiejszy wiekiem oświeconym, że i pojęcie prawdy większe nastało między ludźmi, i zmniejszenie przesądów” [cyt. za: J. Kamińska, Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego jako uczelnia oświeceniowa, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 60 (2015), 1, s. 55]. Niewątpliwie w nurt ten wpisywała się również wileńska Alma Mater, ale nie był to w jej działalności czas wolny od problemów. Uczelnia borykała się z poważnymi kłopotami finansowymi oraz z niedoborem wykwalifikowanej kadry; część z profesorów lekceważyła zresztą obowiązki służbowe. Na jej funkcjonowaniu negatywnie odbiła się również trudna sytuacja polityczna w końcowych latach istnienia Rzeczypospolitej. Nie zmienia to jednak faktu, że Szkoła Główna odegrała istotną rolę w zakresie działalności edukacyjnej, której zresztą nie przerwał III rozbiór.

Od 1797 r. uczelnia funkcjonowała pod zmienioną nazwą Szkoły Głównej Wileńskiej, a w 1803 r. została przekształcona w Cesarski Uniwersytet Wileński. Studiowali na nim m.in. Adam Mickiewicz i Simonas Daukantas, autor pierwszych prac o historii Litwy napisanych po litewsku.

Na bazie uniwersytetu zamkniętego w ramach represji popowstaniowych w 1832 r. utworzono Cesarską Wileńską Akademię Medyko-Chirurgiczną, zlikwidowaną po 10 latach. W 1919 r. uczelnię odtworzono jako polski Uniwersytet Stefana Batorego, który działał do 1939 r. Od 1944 r. uczelnia funkcjonuje nieprzerwanie jako litewska.

dr Kamil Frejlich, Dział Edukacji Muzealnej MŁK