Jak powstać z upadku? I rozbiór i jego następstwa

20 września 2022

250 lat temu Rzeczpospolita doświadczyła ciężkiego ciosu, który przeszedł do historii jako I rozbiór. Państwo utraciło niemal 1/3 terytorium i ponad 1/3 liczby ludności, a także podkopane zostały jego podstawy gospodarcze. Paradoksalnie jednak okres między rozbiorem a początkiem Sejmu Wielkiego (1788) był jednym z najbardziej udanych w dziejach Rzeczypospolitej, jeśli chodzi o przeprowadzenie niezbędnych reform, a także głębokie przemiany mentalne.

Przed rozbiorem

Gnuśność Augusta III nieoczekiwanie służyła utrzymaniu integralności terytorialnej państwa polsko-litewskiego. Chociaż okres saski charakteryzowała stopniowa utrata suwerenności przez Rzeczpospolitą i nieraz dawała o sobie znać rosyjska dominacja, a na różnych dworach europejskich (przede wszystkim pruskim) powstawały w tym czasie kolejne pomysły rozbiorowe, to żadne wydarzenie polityczne nie zdestabilizowało sytuacji w tym regionie Europy na tyle, żeby Petersburg zgodził się na podział.

Gdy w 1764 r. imperatorowa Katarzyna II wsparła elekcję swojego dawnego kochanka, stolnika litewskiego Stanisława Antoniego Poniatowskiego, liczyła, że będzie on realizował rosyjskie cele polityczne w Rzeczypospolitej. Nie był on wszak przywódcą żadnego stronnictwa, które mogłoby zapewnić skuteczną realizację jego zamierzeń, a własną pozycję na polskiej scenie publicznej zawdzięczał potędze politycznej wujów Czartoryskich. Nie miał też koneksji rodzinnych z żadnym z panujących dworów europejskich. Szybko jednak okazało się, że nowy władca ma jasno zakreślony program reform, który wbrew interesom wschodniej sąsiadki zamierza realizować na kolejnych sejmach.

W 1767 r. Rosja postanowiła przeforsować istotne dla siebie cele wbrew Stanisławowi Augustowi. Sięgnęła wówczas po znaną w polskim ustroju instytucję konfederacji – związku szlacheckiego, który uznając nadzwyczajny stan zagrożenia państwa, miał stanowić emanację władzy Rzeczypospolitej. Przeciwnicy króla uwierzyli w obietnicę zdetronizowania Stanisława Augusta i przystąpili do konfederacji, która przeszła do historii jako radomska. Na sejmie nadzwyczajnym (5 X 1767 – 5 III 1768) obradującym pod jej węzłem, a faktycznie sterowanym przez ambasadora rosyjskiego Nikołaja Repnina, radomianie przekonali się, że zostali oszukani. Zanim sejm zamknął swoje obrady, 29 lutego 1768 r. w Barze powstawała nowa konfederacja skierowana przeciwko Rosji i królowi, mająca na sztandarach hasła obrony wiary i ojczyzny. Zapoczątkowała ona trwającą kilka lat wojnę domową. Rosja zauważyła, że ruch barski wytrącił z jej rąk stery nad państwem, w którym – jak jej się wydawało – osiągnęła swoje najważniejsze cele na mocy postanowień wspomnianego sejmu repninowskiego 1767–1768.

Chociaż to właśnie konfederacja barska została niemal natychmiast obarczona winą za rozbiór, nie była ona jedynym elementem, który wpłynął na podjęcie przez mocarstwa owej decyzji. Do splotu tych czynników należy dodać samodzielne próby Stanisława Augusta szukania wsparcia politycznego w krajach Europy Zachodniej. Nie pomogły Rzeczypospolitej także czynniki od niej niezależne: trwająca w tym samym czasie wojna rosyjsko-turecka i reformatorskie ruchy w Szwecji, które to wydarzenia skłoniły Rosję do przewartościowania dotychczasowej polityki.

Przebieg rozbioru

Rozbiór był rozciągniętym w czasie procesem: decyzję o jego przeprowadzeniu podjęto w Petersburgu w 1770 r., w latach 1770–1771 Rosja i Prusy negocjowały przebieg i zakres aneksji terytorialnych, na początku 1772 r. Austria zadeklarowała chęć przystąpienia do podziału, a wszystkie trzy mocarstwa postanowiły, że zostanie on przeprowadzony w taki sposób, aby nabytki terytorialne równoważyły się pod kątem wartości dla każdego z tych państw. 5 sierpnia 1772 r. podpisano konwencję petersburską, która była zwieńczeniem ustaleń między zaborcami. Także wojska zaborcze wchodziły stopniowo do Rzeczypospolitej. O ile Rosjanie stacjonowali tu już od końca czasów saskich, to Prusacy wkroczyli na ziemie polskie w 1770 r. pod pretekstem rozciągania kordonów sanitarnych, mających rzekomo chronić ich państwo przed nadciągającą ze wschodu zarazą.

W dalszej kolejności nastąpił okres wymuszania na stronie polsko-litewskiej akceptacji rozbioru. 18 września 1772 r. dyplomaci rosyjscy i pruscy przedłożyli noty rozbiorowe, żądając zwołania sejmu, który wyraziłby zgodę na odłączenie części ziem Rzeczypospolitej. Sam sejm rozbiorowy obradował od 19 kwietnia 1773 r. do 11 kwietnia 1775 r. Podczas pierwszego półrocza jego prac (do września 1773 r.) wypracowano traktaty podziałowe z ościennymi mocarstwami.

Dodajmy, że samo okrojenie terytorium państwa polsko-litewskiego nie było jedynym postulatem mocarstw. Rosja, dążąc do przywrócenia swej dominacji w Rzeczypospolitej, postanowiła ograniczyć władzę króla poprzez stworzenie kolegialnego organu władzy wykonawczej – Rady Nieustającej. Od tej pory miał ją sprawować Stanisław August i 36 konsyliarzy (18 senatorów i 18 innych przedstawicieli stanu szlacheckiego). Choć najważniejsze prerogatywy Rady przysługiwały jej zgromadzeniu plenarnemu, podzielona ona została na wyspecjalizowane departamenty: Wojskowy, Interesów Cudzoziemskich (czyli spraw zagranicznych), Skarbu, Sprawiedliwości i Dobrego Porządku. Rada funkcjonowała do czasów Sejmu Wielkiego, kiedy to posłowie i senatorowie zdecydowali o jej likwidacji, pamiętając, że została ustanowiona pod obcą przemocą. Niemniej w latach 1775–1788 stanowiła ona ważny element modernizacji państwa, a dzięki zdolnościom Stanisława Augusta stała się sprawnym organem zarządzania państwem.  

Impuls do zmian

Jak pokazują badania, sam rozbiór nie wywołał żywszych reakcji społecznych, nieco większe emocje pojawiły się dopiero na sejmie rozbiorowym, jednak i tak ciężko mówić, żeby społeczeństwo szlacheckie przeżyło wówczas głęboki wstrząs. Już wtedy jednak, pod wpływem doświadczeń rozbiorowych, rozpoczęły się działania na rzecz przeprowadzenia reform państwa. Ich najważniejszym propagatorem był, oczywiście, sam Stanisław August.

Rozbiór był dużym ciosem dla króla, który usiłował grać na zwłokę w kwestii jego uznania, stawiając dodatkowe warunki, a o ludziach wspierających mocarstwa zaborcze napisał w pamiętniku: „Stare jest to powiedzenie, że w burzliwych czasach męty na wierzch wypływają jak w fermentującym napitku” [1]. Fakt rozbioru przypominał królowi m.in. szczególny obiekt, o którym pisał w relacji z pobytu w Łazienkach w 1778 r. Nathaniel William Wraxall: „W gabinecie króla, utrzymanym w stylu chińskim, leży na stole smutny przedmiot jego rozmyślań. Jest to najnowsza, doskonale zrobiona mapa Polski, na której skrupulatnie zaznaczono odebrane prowincje wraz z ich obecnymi nazwami. […] Taki niemy, a przecież jakże wymowny towarzysz samotności nie może umilać godzin odpoczynku ani nastrajać na pogodne myśli” [2].

Władca rozumiał, że zasadniczym celem w tak trudnej sytuacji powinno być wychowanie społeczeństwa, aby dostrzegło potrzeby zmian oraz potrafiło w przyszłości je przeprowadzić i właściwie pokierować państwem. Jak sam pisał, „nam w Polsce nic nie zostaje, tylko edukacja, ta mnie najwięcej obchodzi i myślę o tym co dzień” [3]. Z tego powodu szczególnie zależało mu na reformie, która miała zostać przeprowadzona pod kierunkiem utworzonej 14 października 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej. W ciągu kilku lat podupadłe uniwersytety w Krakowie i Wilnie przekształcono w Szkoły Główne, utworzono zhierarchizowaną sieć szkół, opracowano nowoczesne podręczniki. „Oto jest cel i zamierzenie […] tej Komisji: ludzie bardziej objaśnieni, ludzie lepsi, a zatem ludzie szczęśliwsi” – pisał Grzegorz Piramowicz, który uczestniczył w jej pracach [4].

Oświeceniu publicznemu miał służyć także wprowadzony na sejmie 1780 r. obowiązek przekazywania egzemplarza każdej publikacji wydanej w Koronie do Biblioteki Załuskich, a w przypadku wydawnictw z obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego – do biblioteki Akademii Wileńskiej. Pojawił się ponadto niezrealizowany pomysł powołania uniwersytetu w Warszawie (Universitas Poniatoviana).

Przemiany gospodarcze

Istotne miejsce w myśleniu o lepszej przyszłości państwa zajęły kwestie gospodarcze. Panujący w Rzeczypospolitej system, bazujący ciągle na szlacheckich folwarkach, na których pracowali chłopi pańszczyźniani, połączony z marginalizacją miast, był w owym czasie archaiczny na tle stosunków europejskich, w coraz większym stopniu kapitalistycznych. Na sejmie rozbiorowym ustanowiono np. prawo wekslowe (1774), co motywowane było dążeniem do rozwoju handlu oraz niezbędnego w tym celu kredytu. Do wystawiania weksli uprawnione były osoby zajmujące się handlem, niezależnie od przynależności stanowej, w tym cudzoziemcy i kobiety. Prawo to nie przysługiwało jedynie małoletnim oraz kobietom zamężnym, które pozostawały pod zwierzchnością męża, a także duchownym katolickim (uzasadniano to regułami prawa kanonicznego).

Na sejmie 1776 r. zakazano również pod karą grzywny noszenia pochodzącej z zagranicy odzieży i obuwia, a także używania niektórych niewytworzonych w kraju wyrobów rzemieślniczych (nie dotyczyło to przedmiotów nabytych przed wejściem w życie przepisów). Regulacje te miały na celu wsparcie krajowych manufaktur oraz ograniczenie wywozu pieniądza za granicę. Przepisy realizowały więc założenia popularnej wówczas szkoły ekonomicznej zwanej merkantylizmem, która głosiła, że najważniejszym źródłem bogactwa jest dodatni bilans w handlu zagranicznym.

W celu ułatwienia wymiany handlowej wykopano kilka kanałów, łączących m.in. dorzecze Wisły z dorzeczem Odry czy też Wisły i Dniepru (a tym samym Bałtyk z Morzem Czarnym). Ten ostatni, zwany Kanałem Królewskim, w 1784 r. przebyła w drodze do Warszawy wyprawa z Pińska, wzbudzając w stolicy dużą sensację, zwłaszcza że załoga ubrana była w historyczne stroje poleskie. Ów niecodzienny widok sprawił, że w relacji dotyczącej wydarzenia przybysze zostali określeni mianem „Indianów Pińczuków”. Król zaprosił szypra wyprawy do Łazienek [5].

Reformy prawne

Dużą rolę przypisywano planowanym reformom prawnym. Sejm 1776 r. postanowił o opracowaniu nowego kodeksu praw, do czego wyznaczony został były kanclerz wielki koronny Andrzej Zamoyski. Argumentowano wówczas: „doznawając szkodliwości wynikających z wielości, ciemnoty, wzajemnych przeciwności i różnych niedokładności praw służących lub służyć mających za prawidła procesów jurysdycznych [prawnych] omnis generis [wszelkiego rodzaju] w ojczyźnie naszej, postanowiliśmy wziąść przed się sposób najpewniejszy do uchylenia takowych szkodliwości” [6]. Przyjęto również zasadę, aby podstawą kodyfikacji było prawo naturalne, co swoją drogą było również założeniem wybitnie oświeceniowym. Zalecano też, by Zamoyski z wcześniejszych regulacji zachował to, co nie będzie przeciwne założonemu celowi „ulepszenia” sprawiedliwości. Na realizację zadania dano mu dwa lata, kiedy to projekt miał trafić do akceptacji sejmu, przygotowana kodyfikacja została jednak odrzucona na sejmie 1780 r. Jak wspominał Józef Wybicki, późniejszy autor słów polskiego hymnu, uczestniczący w pracach nad kodeksem, liczne protesty wzbudziła kwestia zagwarantowania królowi prawa łaski oraz rzekome zniesienie poddaństwa chłopów, o którym w dokumencie nie było mowy. W tej ostatniej sprawie „intrygi zewnętrzne i krajowe z strony jednej a ohydne uprzedzenia z strony drugiej przeważyły wszystką moc rozumowania” [7].

O przełomie mentalnym świadczy konstytucja uchwalona w 1776 r., która zakazywała stosowania tortur w celu wydobycia zeznań. Uznano, że jest to metoda zawodna i nazbyt okrutna. Zamiast tego polecono stosować sposoby „doskonalsze, sprawiedliwsze i lepiej z wszelkiemi prawami zgadzające się”, takie jak (niewymuszone) zeznania czy złapanie na gorącym uczynku. Ta sam akt prawny zniósł karę śmierci za czary [8]. Już wcześniej zresztą do tortur podchodzono z coraz większym sceptycyzmem. Z badań nad funkcjonowaniem Trybunału Litewskiego wynika, że w okresie stanisławowskim ów organ nakazał ich przeprowadzenie tylko raz, krytycznie zresztą traktował zeznania złożone na „mękach” w sądach niższej instancji. Zaczął też odchodzić od stosowania kary śmierci na rzecz np. dożywotniego pozbawienia wolności.

Zastosowanie wynalazków

Do Rzeczypospolitej docierały w tym czasie również nowinki techniczne, którymi król żywo się interesował. Już kilka miesięcy po pierwszych, zrealizowanych we Francji lotach balonowych (bezzałogowych i załogowych), na początku 1784 r. podjęto pierwsze próby lotów bezzałogowych w Krakowie i Warszawie. Wiosną tego roku w Puławach w podróż balonem wyprawiono kota Filusia, zwierzę jednak nie przeżyło eksperymentu: „padając z góry […], rozdarł się Filuś na suchym jesionie” [9]. W tym samym roku na warszawskim zamku został zamontowany piorunochron.

*

W latach 1772–1788 doszło do głębokich przemian politycznych, mentalnych, społecznych i gospodarczych. Liczba ludności wzrosła o 12%, zmniejszał się deficyt handlowy. Zostały wówczas również położone fundamenty pod reformy Sejmu Wielkiego. Paradoksalnie więc okres ten, który nastąpił po głębokim kryzysie politycznym i w którym szczególnie zaznaczała się rosyjska dominacja, na wielu płaszczyznach był czasem przełomowym. Następowała mocno spóźniona modernizacja kraju. Społeczeństwo – w coraz większym stopniu znajdujące się pod wpływem idei oświecenia – potrafiło wyciągnąć wnioski z tragicznej sytuacji.

[1] Pamiętniki króla Stanisława Augusta. Antologia, red. M. Dębowski, tłum. W. Brzozowski, Warszawa 2013, s. 378.

[2] Cyt. za: Literacka legenda Łazienek Królewskich, oprac. M. M. Drozdowski, Warszawa 2014, s. 95.

[3] Cyt. za: J. Fabre, Stanisław August Poniatowski i Europa wieku świateł. Studium kosmopolityzmu, t. 2, red. P. Skowroński, tłum. J. M. Kłoczowski, Warszawa 2022, s. 360.

[4] G. Piramowicz, List do przyjaciela Komisji Rzeczypospolitej nad edukacją narodową, w: Abyśmy o ojczyźnie naszej radzili. Antologia publicystyki doby stanisławowskiej, oprac. Z. Goliński, Warszawa 1984, s. 237.

[5] Dyaryusz bytności Najjaśniejszego Króla JMCi Stanisława Augusta w Pińsku i w Krystynowie, w miesiącu septembrze 1784 roku, „Biblioteka Warszawska” 3 (1860), s. 254–255.

[6] Volumina legum, t. 8, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 543 (pisownia zmodernizowana).

[7] J. Wybicki, Życie moje oraz Wspomnienie o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich, wyd. A. M. Skałkowski, Kraków 1927, s. 319.

[8] Volumina legum, t. 8, s. 546–547 (pisownia zmodernizowana).

[9] F. D. Kniaźnin, Balon, czyli wieczory puławskie, w: Poezye Franciszka Dyonizego Kniaźnina, t. 2, Warszawa 1787, s. 151.

dr Kamil Frejlich (Dział Edukacji Muzealnej MŁK)

dr Piotr Skowroński (Dział Sztuki MŁK)

 

Bibliografia

Abyśmy o ojczyźnie naszej radzili. Antologia publicystyki doby stanisławowskiej, oprac. Z. Goliński, Warszawa 1984.

D. Dukwicz, Czy rozbiór był wstrząsem? Problem reakcji społeczeństwa szlacheckiego Rzeczypospolitej na zabór części terytorium oraz utratę suwerenności w okresie pierwszego rozbioru, w: My i oni. Społeczeństwo nowożytnej Rzeczypospolitej wobec państwa, red. W. Kriegseisen, Warszawa 2016, s. 355–377.

D. Dukwicz, Rosja wobec sejmu rozbiorowego warszawskiego (1772–1775), Warszawa 2015.

D. Dukwicz, Stanisław August wobec pierwszego rozbioru, w: Stanisław August i jego Rzeczpospolita. Dramat państwa, odrodzenie narodu, red. A. Sołtys, Z. Zielińska, Warszawa 2013, s. 101–115.

Dyaryusz bytności Najjaśniejszego Króla JMCi Stanisława Augusta w Pińsku i w Krystynowie, w miesiącu septembrze 1784 roku, „Biblioteka Warszawska” 3 (1860), s. 253–282.

J. Fabre, Stanisław August Poniatowski i Europa wieku świateł. Studium kosmopolityzmu, t. 2, red. P. Skowroński, tłum. J. M. Kłoczowski, Warszawa 2022.

W. Konopczyński, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Warszawa 2014.

W. Konopczyński, Pierwszy rozbiór Polski, red. Z. Zielińska, Kraków 2010.

Literacka legenda Łazienek Królewskich, oprac. M. M. Drozdowski, Warszawa 2014.

Pamiętniki króla Stanisława Augusta. Antologia, red. M. Dębowski, tłum. W. Brzozowski, Warszawa 2013.

Poezye Franciszka Dyonizego Kniaźnina, t. 2, Warszawa 1787.

A. Stankevič, Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo veikla XVIII amžiaus antroje pusėje, Vilnius 2018.

Volumina legum, t. 8, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860.

J. Wybicki, Życie moje oraz Wspomnienie o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich, wyd. A. M. Skałkowski, Kraków 1927.