Między Belwederem a Łazienkami. W 100-lecie Bitwy Warszawskiej

12 sierpnia 2020

15 sierpnia 2020 r. przypada stulecie Bitwy Warszawskiej, czyli starcia armii polskiej z bolszewicką nawałą, które zadecydowało o przyszłości naszej części kontynentu. Okrągła rocznica Bitwy Warszawskiej jest dobrą okazją do przypomnienia związków Łazienek Królewskich z tym wiekopomnym wydarzeniem.

Konflikt ze wschodnim sąsiadem groził bowiem nie tylko utratą dopiero co odzyskanej niepodległości Polski, ale także rozprzestrzenieniem się komunizmu w Europie. Dzięki wielkiemu wysiłkowi młodego Wojska Polskiego, destrukcyjna i zbrodnicza rewolucja idąca z Rosji zatrzymała się na prawie 20 lat.

Rezydencja Naczelnika w centrum wydarzeń

Przybliżenie związków Łazienek Królewskich z Bitwą Warszawską zacząć należy od przypomnienia, że w tym czasie były one jedną z rezydencji głowy odrodzonego kraju. Wówczas był nim Józef Piłsudski. Jego właściwą siedzibą był położony obok na skarpie Belweder, jednak Łazienki - ze względu na bliskość - stanowiły jego naturalne zaplecze. To tu Naczelnik Państwa przyjmował czasem dyplomatów, wojskowych, przedstawicieli społeczeństwa, tu także, w nieistniejącej już kaplicy przy Pałacu na Wyspie, uczestniczył w nabożeństwach oraz zawarł małżeństwo. Można więc Łazienki i Belweder w tym okresie traktować jako jeden kompleks rezydencjonalny, czego potwierdzeniem jest fakt zawiadywania obu pałacami przez wspólny Zarząd Łazienek i Belwederu.

Sztab w Belwederze

Najważniejszą rolę w wydarzeniach z 1920 r. miał Belweder, w którym - jako w głównej siedzibie, będącej nie tylko mieszkaniem, ale i niejako wojskową kwaterą - Józef Piłsudski miał na piętrze korpusu zaaranżowany pokój operacyjny. W nim najważniejszym meblem był ogromnych rozmiarów stół sztabowy, powiększany dodatkowo rozkładanymi bocznymi klapami. Po ich rozłożeniu blat miał aż 3,5 metra długości! Oklejony suknem stół pokrywały mapy sztabowe, na których Józef Piłsudski prowadził wojnę z komunistyczną Rosją. Polaków oznaczono niebieskimi pionkami, zaś czerwonymi bolszewickie oddziały. To właśnie w ten sposób Naczelny Wódz śledził i analizował ruchy Wojska Polskiego i Armii Czerwonej, to w oparciu o odwzorowane na stole położenie wojsk podejmował decyzje. A te były niebagatelnej wagi, ponieważ decydowały o przetrwaniu lub unicestwieniu Polski w sytuacji zbliżania się bolszewików do Warszawy. Najważniejszą z nich - dotyczącą polskiego kontruderzenia znad rzeki Wieprz - Piłsudski podjął w Belwederze w nocy z 5 na 6 sierpnia 1920 r., co sam wspominał następująco: "Z ciężarem tym najwięcej miałem do czynienia, gdym wieczorem 5-go sierpnia i w nocy na 6-ty, nie na jakiejś naradzie, lecz w samotnym pokoju w Belwederze, przepracowywał siebie samego dla wydobycia decyzji". W kontekście stołu dodał też: "tutaj całą wojnę przebywałem. Tam na środku - i ręką wskazuje - był wielki stół i na nim mapy. Stąd prowadziłem całą wojnę. Tu mieszkałem"

Trudno zlokalizować pomieszczenie, o którym mowa w relacjach Piłsudskiego. Była to zapewne jego sypialnia, służąca również za gabinet, albo właśnie pokój operacyjny. Oba położone były na piętrze Belwederu, a z ich okien rozciągał się widok na Park Belwederski (dzisiejszy Ogród Romantyczny) i w dalszej perspektywie na Łazienki Królewskie, na które niewątpliwie niejednokrotnie spoglądał Naczelny Wódz podejmując tę historyczną decyzję.

Stół sztabowy, który po wojnie w muzealnych zbiorach błędnie uchodził na element katafalku Józefa Piłsudskiego, zidentyfikowany w 2017 r. przez Mariusza Kolmasiaka.Mebel ten ma trafić na ekspozycję do Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. Stan po konserwacji w 2020 r.

Historia pewnego zdjęcia

W latach 1918-1939 w Łazienkach odbywały się wojskowe uroczystości o kameralnym charakterze. Z tych o większym rozmachu najbardziej znane były coroczne konkursy hippiczne organizowane na stadionie w południowej części Łazienek, choć to już lata po 1927 r. Być może właśnie dlatego błędnie związano Łazienki z wojną polsko-bolszewicką. Sądzono bowiem, że w 1920 r. miało tutaj miejsce przekazanie sztandaru przez Józefa Piłsudskiego oddziałowi idącemu na wojnę z bolszewikami. Takie przeświadczenie widoczne jest na przykładzie pochodzącej z końca lat 20. pocztówki z serii wydanej przez fotografa Mariana Fuksa. Pod zdjęciem przedstawiającym Piłsudskiego przekazującego sztandar umieszczono podpis: "Naczelnik Państwa wręcza sztandar pułkownikowi Kamińskiemu ruszającemu ze swym pułkiem na wojnę z bolszewikami w roku 1920".
W rzeczywistości był to jednak błędny opis, ponieważ uwieczniono na nim inne wydarzenie, które odbyło się trochę później - 8 listopada 1921 r. przy okazji poświęcenia w Łazienkach sztandaru 2. Pułku Saperów Kaniowskich.

Co ciekawe, to samo zdjęcie, ale w szerszym kadrze (zob. zdj. nr 1 w niniejszym artykule), umieszczono też na łamach prasy w 1921 r. Tam jednak prawidłowe podpisy brzmiały: "Poświęcenie sztandaru 2 pułku saperów kaniowskich" i "Major Górski całuje sztandar pułkowy, podany mu przez Naczelnika Państwa".

Widowisko "Cud nad Wisłą" w Łazienkach

Łazienki Królewskie związane były niemniej z jedną z rocznic Bitwy Warszawskiej.
W ramach jej obchodów w 1931 r. na wspomnianym wcześniej Hipodromie odbyło się bowiem "efektowne widowisko ludowe". Zatytułowano je "Cud nad Wisłą" i w jego trakcie odegrano m.in. sceny walki górali z bolszewikami. Na zachowanym zdjęciu widać kłęby dymu spowijające osoby odtwarzające wydarzenia sprzed 11 lat. Niewątpliwie takie efekty specjalne musiały wywoływać wrażenie na zgromadzonej wokół publiczności.

Łazienki mają zatem tradycję wojskowych uroczystości, w tym związanych z wydarzeniami wojny z bolszewicką Rosją. Również stulecie Bitwy Warszawskiej nie przejdzie w Łazienkach bez echa, a jednym z rocznicowych wydarzeń będzie spacer po parku śladem międzywojennych tajemnic .

dr Mariusz Kolmasiak
Dział Badań, Muzeum Łazienki Królewskie

Literatura:

M. Kolmasiak, Belweder 1818-2018, Warszawa 2018.
M. Kolmasiak, Niezwykły stół do map z Belwederu - niemy świadek Bitwy Warszawskiej, "Niepodległość" 2020.