"Nagradzając Zachęca" - Order Świętego Stanisława

8 maja 2020

Niespełna pół roku po objęciu tronu - 7 maja 1765 r., Stanisław August ustanowił Order Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika, a pierwsze dekoracje kawalerów odbyły się już dzień później. Kim jest patron orderu i dlaczego Stanisław August przyznawał to odznaczenie 8 maja?  

Order św. Stanisława był pod względem starszeństwa i hierarchii drugim orderem w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. To działanie miało podwójny cel, Stanisław August umocnił swoją pozycję, stał się fundatorem nowej nagrody w Królestwie, dał sobie możliwość dwustopniowego nagradzania zasług. Udekorowanie szlachcica Orderem Świętego Stanisława miało być swego rodzaju zachętą dla dalszej działalności i służby publicznej.

Dlaczego święty Stanisław?

Dobór patrona orderu nie był oczywiście przypadkowy. Biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa (ok. 1030-1079) jest jednym z głównych patronów Polski. Biskup wdał się w konflikt z królem Bolesławem Szczodrym. Został skazany przez władcę na karę śmierci, zginał śmiercią męczeńską. Z postacią świętego Stanisława związana jest bogata symbolika dotycząca losów Polski. Już w czasie rozbicia dzielnicowego wierzono, że dzięki wstawiennictwu męczennika uda się zjednoczyć kraj. W barwach szarfy orderowej możemy dopatrywać się symboliki związanej ze świętym Stanisławem, czerwień odwołuje się do męczeństwa biskupa i przelanej krwi, biel do jego świętości i heroiczności cnót. Kolorystykę tę można powiązać również z barwami Królestwa. Święty Stanisław był też patronem samego króla Stanisława Augusta.

8 maja w "kalendarzu" Stanisława Augusta

Order nadawany był co roku w dniu święta orderu, ustanowionego na 8 maja, kiedy to obchodzono imieniny fundatora orderu i wspominano jego patrona. Wśród kawalerów pierwszego nadania znaleźli się m.in. marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski, hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki czy Adam Kazimierz Czartoryski. Stanisław August był wielkim mistrzem i kanclerzem nowo powstałego orderu.

Jak wyglądał order?

Order był jednoklasowy. W przypadku, gdy kawaler był odznaczony orderem Orła Białego i Orderem świętego Stanisława, wyższy order noszono na szarfie przewieszonej przez ramię do boku, a niższy na krótkiej szarfie zawieszonej na szyi.

Co ciekawe, duchowieństwo nosiło order na szarfie zawieszonej na szyi. Order w swoim kształcie i formie był dosyć typowy dla XVIII-wiecznych europejskich odznak orderowych. Wykonywany był ze złota, na awersie ramiona krzyża pokrywały płytki z czerwonego szkła. Awers miał formę prostego, równoramiennego krzyża maltańskiego z ośmioma rogami, zakończonymi złotymi kulkami. Pomiędzy ramionami umieszczone były białe orły w koronie. Na przecięciu ramion widzimy porcelanową tarczę, na której widniał ręcznie malowany wizerunek św. biskupa Stanisława z pastorałem, w infule i ornacie oraz jego inicjały SS (łac. Sanctus Stanislaus).

Rewers różnił się od awersu kolorystyką i przestawieniem na tarczy. Na złotych ramionach krzyża znajdują się charakterystyczne wypustki, na medalionie umieszczono cyfrę królewską SAR (łac. Stanislaus Augustus Rex).

Gwiazda orderowa była ośmioramienna, ręcznie haftowana i wyszywana srebrnymi blaszkami. Po środku gwiazdy w haftowanym zieloną nicią wieńcu laurowym widniała złota litera królewska SAR. Monogram otoczony był łacińską dewizą orderu Praemiando Incitat (NAGRADZAJĄC ZACHĘCA). Gwiazdę noszono na lewym boku.

Paweł Tomasz Mełgieś

Bibliografia:
Krzysztof Filipow, Order Świętego Stanisława, Białystok 2009.
Tadeusz Jeziorowski, Ordery i odznaczenia Rzeczypospolitej do końca XVIII wieku, [w:] Blask Orderów, t. 1, red. T. Jeziorowski, M. Skotnicki, Warszawa 2019.