Personifikacja Wisły. O sztuce i gospodarce

14 lipca 2020

Taras Pałacu na Wyspie zdobią wykonane z piaskowca rzeźby, uosabiające dwie duże polskie rzeki: Wisłę i Bug. Przyjrzyjmy się dokładniej pierwszej z nich, zastanawiając się nad znaczeniem wykorzystanej w niej symboliki.

Wspomniane rzeźby to prace austriackiego artysty Ludwika Kauffmanna (1801-1855), który przez ponad 30 lat działał w Warszawie i był autorem m.in. części dekoracji rzeźbiarskiej kościoła św. Karola Boromeusza przy ul. Chłodnej. Personifikacje Wisły i Bugu dłuta Kauffmanna zostały ustawione w Łazienkach w 1855 r. i zastąpiły przedstawiające te rzeki prace Tommasa Righiego, powstałe pod koniec panowania Stanisława Augusta - w roku 1793.

Wisła w interpretacji Kauffmanna została ukazana jako półleżąca, półnaga kobieta, wspierająca się na wiośle. Towarzyszy jej mały, nagi chłopczyk (putto) trzymający snop zboża. Snop zboża przedstawiony został również u stóp postaci. Z jakiego powodu akurat takie atrybuty przypisał artysta uosobieniu Wisły?

Symbolika dzieła w postaci wiosła i snopów nawiązuje do handlu wiślanego, który polegał na spławie towarów drogą rzeczną, a jego przedmiotem było przede wszystkim zboże, głównie pszenica, choć drogą tą transportowano również na dużą skalę produkty leśne, zwłaszcza drewno, potaż (popiół drzewny) czy smołę drzewną.

Wisła była głównym szlakiem handlowym późnośredniowiecznej i nowożytnej Polski. Spławiane nią towary, pochodzące najczęściej z dóbr szlacheckich, były sprzedawane w Gdańsku, a stamtąd eksportowane do Europy Zachodniej. Sama rzeka, wraz z dopływami, tworzyła sieć komunikacyjną obejmującą większość ziem Korony Polskiej. Handel wiślany osiągnął apogeum w pierwszej połowie XVII wieku - wiele badań wskazuje, że jego szczyt przypadł na rok 1618, kiedy to przez port gdański wywieziono 129.000 łasztów, czyli ok. 400-500 milionów litrów zboża. Wprawdzie później zauważalny jest spadek globalnego znaczenia handlu wiślanego, jednak do końca istnienia Rzeczypospolitej utrzymał on pierwszorzędną rolę w gospodarce państwa. Przyczynił się również do rozkwitu nie tylko samego Gdańska, lecz także wielu innych ośrodków miejskich, położonych nad Wisłą (m.in. Krakowa, Torunia, Płocka czy Warszawy) i nad jej dopływami (np. nadnarwiańskiego Pułtuska).

Poetycki opis spławu towarów przedstawił pod koniec XVI w. Sebastian Fabian Klonowic w pracy pt. Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającemi. Autor podkreślał urodzaj zboża w Polsce ("Lecz miła Polska na żyznym zagonie / Zasiadła, jako u Boga na łonie. / Może nie wiedzieć Polak, co to morze, / Gdy pilne orze"), jednak co szczególnie interesujące, oceniał handel zbożowy negatywnie, twierdząc, że wielu prowadzi on do ruiny. Gdańsk nazywał zresztą pejoratywnie Chłańskiem, jako że miał on pochłaniać polską produkcję rolną. W poglądach Klonowica znalazła odzwierciedlenie typowa dla mentalności ówczesnej szlachty niechęć do miast, zwłaszcza silnych i bogatych, stanowiących konkurencję dla "dobrze urodzonych".

W czasach Stanisława Augusta handel wiślany utrudniała polityka Prus. W 1765 r. król pruski Fryderyk II ustanowił komorę celną w Kwidzynie, która pobierała 10-procentowe cło od towarów spławianych Wisłą. Z kolei gdy w 1772 r., w wyniku I rozbioru, Rzeczpospolita utraciła na jego rzecz Prusy Królewskie (z wyjątkiem Gdańska i Torunia), a tym samym dolny bieg Wisły, Fryderyk powołał do życia komory celne w Fordonie (obecnie dzielnica Bydgoszczy) i w Nowym Porcie (współcześnie część Gdańska).

Jak więc widać, rzeźba Ludwika Kauffmanna jest rzadkim przykładem dzieła sztuki, które skłania do zapoznania się z historią gospodarczą. Zachęcamy do odwiedzenia Łazienek i obejrzenia omawianej pracy, jak również innych obiektów związanych z wodą. Wędrówkę ich szlakiem z pewnością ułatwi Mapa wodna, dostępna w tym miejscu oraz w kasach Muzeum.

dr Kamil Frejlich, Dział Edukacji Muzealnej MŁK

 

Literatura:

Z. Binerowski, Transport wiślany w dawnej Rzeczypospolitej, w: Dolina Dolnej Wisły, red. B. Augustowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 401–420.

M. Biskup, Handel wiślany w latach 1454-1466, "Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych" 14 (1952), s. 155-201.

T. Chudoba, Z zagadnień handlu wiślanego Warszawy w XVI wieku, "Przegląd Historyczny" 50 (1959), 2, s. 297-321.

S. F. Klonowic, Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającemi, [Raków, po 1603].

S. Mielczarski, Dolina Dolnej Wisły w przeszłości, w: Dolina Dolnej Wisły, red. B. Augustowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 283-300.

H. Obuchowska-Pysiowa, Handel wiślany w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964.

W. Tatarkiewicz, Pięć studjów o Łazienkach Stanisława Augusta, Lwów-Warszawa 1925.