Śladami Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej w Łazienkach (i okolicy)

21 kwietnia 2021

W Ogrodzie Modernistycznym, w południowej części Łazienek Królewskich, znajduje się rzeźba „Jutrzenka” Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. Warto przypomnieć, że jej autorka mieszkała i tworzyła w sąsiedztwie Łazienek.

Zofia Trzcińska urodziła się w 1890 r. w Wieprzcu na Lubelszczyźnie, zaś całe dorosłe życie związała z Warszawą. Jej edukacja artystyczna rozpoczęła się od prywatnych lekcji rysunku w Lublinie. Następnie uczyła się rzeźby w Berlinie i Wiedniu, w Paryżu zaś malarstwa. W 1909 r. rozpoczęła naukę w warszawskiej pracowni malarza Władysława Ślewińskiego. Poznała tam swojego przyszłego męża Zygmunta Kamińskiego, w późniejszych latach profesora na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, z którym współpracowała przy licznych projektach. Zygmunt Kamiński, opisując po latach początki tej znajomości, wspominał, że po zajęciach u „Śledzia” (jak studenci nazywali Ślewińskiego) udawali się do Łazienek Królewskich: (…) tymczasem zbliżyła się pora popołudniowa. Chwyciliśmy z p. Zosią za kapelusze i odprowadzani zdziwionymi oczami pozostałych kolegów ruszyliśmy razem, wesoło i beztrosko w przepiękną polską, warszawską, słoneczną wiosnę – do Łazienek (Z. Kamiński, Dzieje życia w pogoni za sztuką, Warszawa 1975, s. 325).

Łazienkowska „Jutrzenka” pochodzi z wczesnego okresu twórczości artystki. Powstała w czasie, kiedy Kamińscy mieszkali w kamienicy przy Rynku Starego Miasta. Rzeźba jest sygnowana i datowana na podstawie, przy lewej nodze: "Z. T. Kamińska Warszawa 1921". Kompozycja wstającej, zasłaniającej się przed słońcem postaci odpowiada znaczeniu mitologicznemu - Eos (Jutrzenka) jest w mitologii greckiej uosobieniem zorzy porannej, brzasku, zwiastunką nowego dnia. Zdaniem prof. A. Pieńkosa łazienkowska rzeźba jest tożsama z „Poganką”, którą wystawiono w wiosną 1921 w warszawskim Salonie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (Zofia Trzcińska-Kamińska zdobyła wówczas pierwszą nagrodę w dziale rzeźby). Zdjęcie rzeźby zostało zamieszczone w albumie podsumowującym 25 lat działalności Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", wydanym w 1922 roku (dzieło występuje tam pod tytułem „Dziewczyna”). W Ogrodzie Modernistycznym w Łazienkach stanęła najprawdopodobniej w drugiej połowie lat 20. XX w. Można ją zobaczyć na kilku zdjęciach z końca lat 20. nadesłanych do Archiwum Społecznego Łazienek Królewskich.

W rodzinie Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej żywa była pamięć o Henryku Ignacym Kamieńskim (1777-1831) – generale brygady wojsk polskich w powstaniu listopadowym, które rozpoczęło się w Łazienkach Królewskich. Generał Kamieński poległ wskutek ran odniesionych w bitwie pod Ostrołęką 26 maja 1831. Jego okazały portret znajdował się w salonie dworu Trzcińskich w Leścach, gdzie Zofia spędziła dzieciństwo. O pradziadku opowiadała małej Zofii jej babcia - córka generała - Laura Trzcińska, która otrzymawszy wiadomość o śmierci ojca udała się do Ostrołęki z zamiarem odnalezienia jego grobu w okolicy pola bitwy.

Temat upamiętnienia powstańców listopadowych Zofia podjęła po latach w swej twórczości, biorąc udział w konkursie na projekt pomnika-mauzoleum bitwy pod Ostrołęką. Konkurs, ogłoszony w związku z nadchodzącą, setną rocznicą bitwy, miał zamkniętą formułę – zaproszono do niego czterech artystów rzeźbiarzy. Zofia Trzcińska-Kamińska była w tym gronie jedyną kobietą. Z uwagi na losy pradziadka pamięć o powstaniu i bitwie, a także udział w konkursie, miały dla niej szczególny wymiar. Pierwszą nagrodę przyznano ostatecznie Romualdowi Zerychowi, praca Trzcińskiej-Kamińskiej zajęła II miejsce.

W zasięgu krótkiego spaceru od Łazienek Królewskich, przy ul. Myśliwieckiej 10, znajduje się dom, w którym mieszkali i tworzyli Zofia Trzcińska-Kamińska wraz z mężem Zygmuntem (przeprowadzili się tam z kamienicy na Starówce). Jego elewację zdobią dwie sgraffitowe dekoracje - alegorie Malarstwa i Rzeźby, odnoszące się do dziedzin twórczości dawnych właścicieli. Dom Kamińskich jest częścią słynnej Kolonii Profesorskiej - zespołu kilkunastu willi wzniesionych w latach 20. XX w. dla profesorów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Swoje domy wybudowali tam m.in. Romuald Gutt, Marian Lalewicz czy Zdzisław Mączeński. Jednym z sąsiadów Zofii i Zygmunta Kamińskich był Oskar Sosnowski, który również pozostawił swój ślad na terenie Łazienek – zaprojektował otoczenie pomnika Chopina.

Idąc w górę ulicą Myśliwiecką i dalej, Górnośląską, u wylotu ul. Wiejskiej trafimy na gmach Starego Domu Poselskiego. Znajdują się w nim stosunkowo mało znane prace Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. Budynek został wzniesiony według projektu Kazimierza Skórewicza w latach dwudziestych i oddany do użytku 27 marca 1928. Po II wojnie światowej gmach został przebudowany, jednak jego główna, monumentalna klatka schodowa zachowała swój pierwotny wystrój. Zdobi ją pięć prostokątnych, płaskorzeźbionych plakiet, utrzymanych w stylistyce art déco, autorstwa Trzcińskiej-Kamińskiej. Są to personifikacje: Sławy, Pokoju, Oświaty, Sprawiedliwości i Nauki.

Prace Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej, z różnych okresów twórczości, znajdują się do dziś w wielu polskich miastach. Jej rzeźby zdobią szereg nagrobków na warszawskich Powązkach. W Poznaniu stoją pomniki Tadeusza Kościuszki i Woodrowa Wilsona jej autorstwa. Stworzyła również tablicę upamiętniającą Jasnogórskie Śluby Narodu do Sali Rycerskiej na Jasnej Górze. W późniejszym okresie życia, po II wojnie światowej, artystka działała aktywnie na polu sztuki sakralnej, tworząc liczne dzieła zachowane do dziś w kościołach Warszawy i Mazowsza (więcej na ten temat przeczytać można w artykule prof. Andrzeja Pieńkosa zamieszczonym w bazie wiedzy Muzeum Łazienki Królewskie).

Jola Żubrowska, Dział Edukacji Muzealnej MŁK