Stanisław August czyta Shakespeare'a

31 marca 2020

Stanisław Antoni Poniatowski, późniejszy król Polski, w 1754 r. przebywał w Londynie, gdzie zapoznał się z twórczością Williama Shakespeare’a (1564-1616).

Zachwycony geniuszem dramatopisarza, podjął nawet próbę przełożenia na język francuski tragedii Juliusz Cezar - tłumaczenie obejmuje 265 wersów I aktu. Towarzysząc przyszłemu władcy w podróży po Anglii, przyjrzyjmy się bliżej twórczości Shakespeare’a i jej kontekstom historycznym.

Skrzydła Cezara porastają w pióra
I trzeba nam je skubać; bo inaczej
Uleci wyżej niż inni, w regiony,
Gdzie nie doścignie go ludzkie spojrzenie -
I wisząc w górze jak sokół, z nas wszystkich
Uczyni wiecznie drżących niewolników.

William Shakespeare, Juliusz Cezar, tłum. Stanisław Barańczak

Postać Juliusza Cezara (100-44 p.n.e.) odnosi się zarówno do historii antycznego Rzymu, jak i do całego dziedzictwa kulturowego Zachodu. Stał się on inspiracją i pretekstem dla samego Williama Shakespeare’a, który chciał opowiedzieć historię polityczną z morałem.

Juliusz Cezar Shakespeare’a

William Shakespeare, pisząc Juliusza Cezara, korzystał z Żywotów sławnych mężów Plutarcha z Cheronei (I-II w. n.e.). Twórca, poprzez dramat, opowiada o historii spisku przeciw rzymskiemu dyktatorowi i jego zabójstwie, by następnie ukazać to, co się wydarzyło po śmierci wodza.

Sam Cezar wypowiada na kartach utworu niewiele kwestii, a dokładniej, mówi przez 135 wersów. Marek Brutus wypowiada się w 728 wersach, Gajus Kasjusz - 525, Marek Antoniusz - 329, zaś Publiusz Kaska - 133. Ponieważ "boski Juliusz" ginie w III akcie, może się wydawać, że bohaterem dramatu jest Marek Juniusz Brutus (85-42 p.n.e.), który pojawia się w aż pięciu aktach i ginie w ostatniej scenie, również do niego odnosi się ostatni dialog. Jednak zamierzeniem Shakespeare’a było napisać sztukę o cezaryzmie i personalnie to właśnie "boski Juliusz" jest bohaterem sztuki. Shakespeare użył jego figury, aby dokonać w tragedii oceny historii politycznej Anglii. Jego zamiarem było przedstawienie własnej wizji historiozoficznej oraz refleksji dotyczącej etycznej walki o władzę (G. Walter, Cezar, Warszawa 1983; M. Nieć, Dyskurs o polityce w "Juliuszu Cezarze" Williama Szekspira, w: Ślady Szekspira. Jego dzieło w literaturze i teatrze, red. M. Stankiewicz-Kopeć, K. Zabawa, Kraków 2018, s. 249-274).

Historia Juliusza Cezara - historia Anglii

Szekspir wywłóczy z człowieka zrozpaczoną duszę jak kreta z nory i pokazuje wszystkie jego drgawki. Widać wszystko - od słodyczy miłosnej, która jest niemal jawną, aż do tego, co pierzcha, kryje się przed wielkim wzrokiem. Niektóre jego słowa mają siłę błyskawicy czy siłę zgłodniałego lwa, który wypadł skokami ze skalnej pieczary i ujrzał w oddali sarnę, co ucieka.

Stefan Żeromski, Dzieje grzechu

Williama Shakespeare’a interesuje miejsce i czas, w którym rozgrywa się historia. Fascynuje go zwłaszcza to, kto decyduje o historii i jakie imię oraz nazwisko za nią stoi. Na kartach wielu dramatów pokazuje, że polityka często jest niesprawiedliwa i rządzą nią nierzadko chciwość oraz podstępna natura. Zauważa również, że losy państw są często zależne od wahnięć woli ludzkiej.

Uważna obserwacja bieżącego życia politycznego leży również u genezy dramatu Juliusz Cezar, napisanego w 1599 r. Wówczas to, po 41 latach rządów Elżbiety I, dały o sobie znać napięcia zarówno związane z sytuacją międzynarodową (konflikt Anglii z Hiszpanią), jak też wynikające z uwarunkowań wewnętrznych. Niepokoiła poddanych perspektywa konfliktu o tron po śmierci bezdzietnej, wówczas już 66-letniej monarchini. Niezadowolenie budziła praktyka przyznawania przez nią monopoli królewskich, a położenie królowej utrudniały również trudności gospodarcze i kolejne powstania w Irlandii.

W celu zdławienia rebelii, w 1599 r. Elżbieta wysłała do Irlandii największą dotychczas ekspedycję, którą dowodził jej faworyt Robert Deveraux, hrabia Essexu. Kampania okazała się nieudana, a Essex samowolnie powrócił do Londynu. W konsekwencji został osadzony w areszcie domowym i pozbawiony monopolu winnego. Urażony hrabia w 1601 r. podjął nieudaną próbę wzniecenia rewolty przeciw władczyni, co kosztowało go głowę. Deveraux stał się jednak symbolem niezadowolenia z rządów Królowej-Dziewicy, jak nazywano Elżbietę.

Treść dramatu Juliusz Cezar, opowiadającego o opozycji przeciwko tytułowemu bohaterowi oraz o walce o władzę, może być więc interpretowana jako alegoria sytuacji politycznej w Anglii schyłku XVI w.

Portret Elżbiety I, malarz nieznany, ok. 1575, The National Portrait Gallery, fot. J. Szumańska

Stanisław August i Juliusz Cezar

Ostatni król Polski był zafascynowany angielskim dramatopisarzem. Królewski dworzanin, Charles Lee, pisał w liście do siostry, że Poniatowski "zna (…) doskonale angielski, chociaż z powodu braku praktyki nie mówi nim płynnie. Dokładnie zna najlepszych naszych pisarzy i przysięga na Shakespeare’a. W tym punkcie, jak łatwo domyślisz się, nie będę się z nim spierał" (cyt. za: J. Komorowski, Nie tylko Shakespeare, Warszawa 2011, s. 30).

Głównym świadectwem fascynacji zarówno angielskim dramatopisarzem, jak i rzymskim wodzem, jest oczywiście próba przekładu Juliusza Cezara. Jak zauważa szekspirolog Jarosław Komorowski, było to dla młodego Poniatowskiego ćwiczenie językowe, bez ambicji literackich, na co wskazuje zamiana wiersza na prozę. Warto jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że jest to pierwszy tłumaczenie Shakespeare’a dokonane przez Polaka. Co prawda, tłumaczenie na francuski, ale wówczas w tym języku mówiła cała intelektualna Europa.

Wydaje się, że Stanisław August odczytywał Juliusza Cezara Shakespeare’a tak, jak mistrz ze Stratfordu odczytywał Plutarcha, czyli poprzez obserwację doświadczeń politycznych współczesnych sobie państw. Młody Poniatowski, czytając dramat, zapewne zwrócił uwagę na uwikłanie władzy w spiski, bunty, wojny domowe i gwałtowne przemiany charakterów. 

Być może zafascynowanie Juliuszem Cezarem zawdzięczał polski monarcha właśnie Shakespeare’owi. Od chwili wstąpienia na tron Stanisław August otaczał się wizerunkami rzymskiego wodza. Warto zauważyć, że pierwszym artystycznym zamówieniem do Zamku Królewskiego były cztery wielkoformatowe historyczne obrazy ukazujące cnoty królewskie. Aż dwa z nich ukazywały starożytnego dyktatora: Przerażenie Cezara na widok głowy Pompejusza i Cezar przed pomnikiem Aleksandra Wielkiego. Wizerunek "boskiego Juliusza" zdobił także Salę Tronową.

Poznajmy Shakespeare’a wraz z królem

Zachęcamy do skorzystania z załączonej karty pracy, przeznaczonej do nauki zdalnej w szkole. Dotyczy ona poznawania twórczości Williama Shakespeare’a przez Stanisława Augusta i jej kontekstów historycznych. Przygotowany materiał jest zgodny z podstawą programową kształcenia ogólnego w zakresie historii i języka polskiego w liceum i technikum, może również zostać wykorzystany w projektach międzyprzedmiotowych.

Joanna Szumańska, dr Kamil Frejlich, Dział Edukacji Muzealnej MŁK