Weduty, kaprysy i księgi kostiumowe

3 lipca 2020

Jan Bogumił Plersch był artystą malarzem, który w letniej rezydencji Stanisława Augusta wykonywał dekoracje ścienne niemal we wszystkich pawilonach. Był on również autorem malarstwa iluzjonistycznego i scenografii teatralnej do sali widowiskowej w Starej Oranżerii. O jego wyjątkowym talencie świadczą między innymi polichromie w sali jadalnej Pałacu Myślewickiego, który był urządzany około 1778 r. 

Malowidła wykonane w sali jadalnej to weduty. Na ścianie głównej Plersch ukazał most Świętego Michała w Rzymie, na przeciwległej ścianie Casino Piusa VI w Watykanie, zaś na ścianie wschodniej dwa widoki placu Świętego Marka w Wenecji. Wydaje się, że pomysł, aby w reprezentacyjnych wnętrzach pałacu przedstawić włoskie widoki, był podyktowany przede wszystkim słynnymi grands tours po Europie, których głównym celem była słoneczna Italia. Wybór ten świadczy również o erudycji Stanisława Augusta, obeznanego z włoskimi zabytkami. 

Weduta

Weduta, czyli widok miasta, nie jest jednak wynalazkiem włoskim. Ten gatunek malarski opanowali do perfekcji malarze holenderscy w XVII w. To właśnie dzięki nim weduta stała się samodzielnym gatunkiem. Przeżywała ona rozkwit w XVIII w. w Wenecji, zaś w całej Europie rozpowszechniła się w 2 poł. XVIII w. 

Capriccio

Z malarstwa wedutowego wywodzi się capriccio. Najbardziej oryginalnymi i intelektualnie wypracowanymi są kaprysy pejzażowe i architektoniczne, na których obok dokładnie oddanego fragmentu pejzażu miejskiego zostały oddane niezrealizowane projekty architektoniczne np. autorstwa Andrei Palladia. Taka weduta dawała efekt ułudy, udając mniej znany czy nowy fragment miasta. Capriccio dawało wspaniałą możliwość oddania wizji architektonicznych i krajobrazowych. Francesco Algarotti tak definiuje kaprys architektoniczny: "wiele razy dyskutowaliśmy wspólnie o czymś, co należałoby nazwać nowym gatunkiem malarstwa, który polega na przyozdobieniu miejsca oddanego zgodnie z naturą budynkami idealnymi przeniesionymi z innych punktów. Łącząc w ten sposób naturę ze sztuką, można stworzyć rzadką kompozycję tego, co ta druga ma najbardziej wypracowanego, z tym, co ta pierwsza ma najprostszego" (Francesco Algarotti al. Signor Prospero Pesci, w: Raccolta di lettere sulla pittura, scultura ed architettura scritte da più celebri personaggi dei secoli XV, XVI e XVII, a c. di G. Bottari, S. Ticozzi, vol. 3, Milano 1822, list XXIII, s. 427; cyt. za: E. Manikowska, Bernardo Bellotto i jego drezdeński apartament, Warszawa 2014, s. 166-167).

Macchiette

Ważnym elementem weduty jest sztafaż, zwany macchiette. Ukazuje on postaci ustawione pojedynczo lub w grupach, w różnych pozach. Przyglądając się im uważnie, zauważymy realistycznie oddane stroje, które odzwierciedlają pełne spektrum społeczeństwa. Nie są one drugorzędnym elementem weduty, który ma za zadanie jedynie ożywić i uwiarygodnić namalowany widok, ale drobiazgowo wypracowanym składnikiem sceny, podobnie jak budowle, kanały czy place. Konwencje macchiette były przedmiotem intelektualnych dyskusji, nierzadko więc wykonanie sztafażu zlecano malarzom figuralnym. 

Księgi kostiumowe

Geneza ksiąg kostiumowych sięga początków XVI w. Przedstawianie strojów można rozpatrywać w kontekście odkryć geograficznych i mody na podróżowanie, ponieważ stroje stanowią najważniejszy znak określający specyfikę poszczególnych stron świata. Księgi kostiumowe ukazują stroje charakterystyczne dla określonej pozycji społecznej i wraz z architekturą w sposób nierozerwalny charakteryzują region, państwo i często kontynent. 

Przyglądając się uważnie dwóm freskom z Pałacu Myślewickiego, na których widnieje Piazzetta San Marco w kierunku wyspy Św. Jerzego, zauważymy, że niemal wszystkie figury przedstawione są tyłem. Plersch umieszcza je jakby w scenografii teatralnej, są one schematyczne i wysoce umowne. Mają za zadanie oddać atmosferę słynnego miejsca, zaskoczyć oglądających niczym widowisko teatralne. 

Joanna Szumańska, Dział Edukacji Muzealnej

 

Bibliografia:

G. Bastek, Rywale znad laguny, "Art&Business" 2011, nr 3, s. 92-98

A. Bernatowicz, Malarze w Warszawie czasów Stanisława Augusta. Status-aspiracje-twórczość, Warszawa 2016

E. Manikowska, Bernardo Bellotto i jego drezdeński apartament, Warszawa 2014

E. Olechnowicz, Maski Karola I. Angielskie widowiska dworskie i teologia polityczna, Warszawa 2014

A. Rizzi, Canaletto w Warszawie, przeł. K. Jursz-Salvadori, Warszawa 2006

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. S. Kozakiewicza, Warszawa 1976