Wiewiórcze schronienia

15 lutego 2021

Rezolutne wiewiórki z rudym futerkiem i puszystym ogonem to jedna z wizytówek Łazienek Królewskich. Wszyscy lubią spotkania z nimi w ogrodowych alejkach. Jednak niewiele osób miało okazję zajrzeć do wiewiórczego domu. O tym, jak wyglądają wiewiórcze schronienia, napisali dla nas badacze łazienkowskich wiewiórek - dr hab. Dagny Krauze-Gryz i dr hab. Jakub Gryz, prof. IBL

Wiewiórki w naturalnych warunkach budują charakterystyczne gniazda przypominające nieco gniazda srok. Są one jednak mniejsze i zbudowane z innych materiałów. W przeciwieństwie do ptaków, wiewiórki wykorzystują gniazda również poza okresem rozrodu, jako sypialnie i schronienie przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Gniazda wykorzystywane w różnych porach roku różnią się od siebie, schronienie zimowe jest solidnie ocieplone przy pomocy łyka lipowego i innych materiałów zapewniających izolację od mrozu. Natomiast gniazda letnie, w których nie są wychowywane młode, mogą składać się z zaledwie kilkunastu patyków.

Poza opisanymi konstrukcjami wiewiórki zasiedlają również naturalne dziuple, w których budują gniazda lub magazynują pokarm. W Łazienkach wiewiórki budują także gniazda w bardzo nieoczekiwanych miejscach jak latarnie, poddasza budynków czy drewniane makiety zwierząt eksponowane koło Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa. Zaskakujący bywa również materiał wykorzystany do budowy: wełna czy pianka izolacyjna, gąbka, sznurki. Jeden osobnik wykorzystuje, co najmniej kilka gniazd. Zdarzają się również przypadki, że dwie wiewiórki w tym samym czasie zajmują jedno gniazdo lub zasiedlają je naprzemiennie.

W Wielkiej Brytanii, we Włoszech i krajach Europy Zachodniej od kilkudziesięciu lat na dużą skalę wieszane są budki lęgowe specjalnie zaprojektowane dla wiewiórek. Wynika to z faktu, iż na wielu obszarach rodzime wiewiórki stały się bardzo rzadkie lub całkowicie wymarły. Zjawisko to jest związane z ekspansją wiewiórki szarej pochodzącej z Ameryki Północnej (w Polsce na szczęście ten gatunek nie był dotychczas stwierdzony). Szary imigrant bardzo szybko wypiera gatunek rodzimy, konkurując o pokarm, przestrzeń oraz przenosząc śmiertelnego wirusa.

Jedną z pierwszych w Polsce budek dla wiewiórek powiesiliśmy w 2005 roku w okolicy Radomia, samica wyprowadziła tam szczęśliwie piątkę młodych. W kolejnych latach przetestowaliśmy budki na większą skalę, ewoluowała też konstrukcja wiewiórczej budki.

W 2012 roku powiesiliśmy w trzech lokalizacjach (Łazienki Królewskie i dwa kompleksy leśne w Województwie Łódzkim) po 40 budek. Zasiedlenie śledziliśmy poprzez całodobowy monitoring za pomocą kamer oraz podczas zimowych kontroli bezpośrednich.

Po dziewięciu latach badań nadszedł czas na ich podsumowanie. Na terenie Łazienek corocznie przez osiem lat kontrolowaliśmy wszystkie budki. Łącznie w 30 proc. budek stwierdzono obecność gniazd wiewiórek, na drugim miejscu były gniazda szpaków (26 proc.), a następnie sikor (6 proc.), głównie sikory bogatki. Raz budkę zasiedlił kowalik, a w dwóch były gniazda zbudowane przez myszy leśne.

 Najwyższy stopień zasiedlenia stwierdziliśmy w roku 2014, kiedy wiewiórki zajęły 21 z 40 dostępnych budek. Kamery zarejestrowały również obecność w budkach dzięciołów, muchołówek oraz bezskutecznie próbujących się do nich dostać drapieżników (kuny i koty domowe).

Na pozamiejskich terenach leśnych budki były zasiedlone w niewielkim stopniu. Gniazdowały w nich głównie sikory, bardzo często zasiedlane były również przez osy i szerszenie.

Wysoki stopień zasiedlenia w Łazienkach wynikał najprawdopodobniej z dużego zagęszczenia miejscowej populacji i związanej z tym konkurencji o schronienia oraz wysokiego stopnia synantropizacji łazienkowskich wiewiórek.

Dr hab. Dagny Krauze-Gryz

Dr hab. Jakub Gryz, prof. IBL

Dr hab. Dagny Krauze-Gryz - absolwentka studiów na kierunku biologia, doktor nauk leśnych, pracownik naukowo dydaktyczny Instytutu Nauk Leśnych SGGW. Specjalistka w zakresie biologicznych podstaw ochrony przyrody, ekologii behawioralnej, gatunków inwazyjnych. Od ponad 10 lat jej głównym obiektem badawczym są gryzonie z rodziny wiewiórkowatych. Badania prowadzi w Warszawie m.in. w Łazienkach Królewskich oraz na obszarach pozamiejskich. Jest krajowym koordynatorem zbierania danych o występowaniu wiewiórek pospolitych w ramach Atlasu Ssaków Polski. Ekspert w projekcie GDOŚ "Inwazyjne gatunki w Polsce", gdzie oszacowała ryzyko pojawienia się w Polsce obcych, inwazyjnych gatunków z rodziny wiewiórkowatych oraz ich potencjalny wpływ na rodzimą przyrodę. Współpracuje z badaczami z renomowanych ośrodków naukowych z Wielkiej Brytanii, Włoch i USA. Jest autorką licznych publikacji naukowych oraz wystąpień konferencyjnych. 

Dr hab. Jakub Gryz prof. IBL - biolog, leśnik, ornitolog, praktyk, zaangażowany w ochronę przyrody na terenie stolicy. Zatrudniony w Zakładzie Ekologii Lasu Instytutu Badawczego Leśnictwa. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się w zakresie ekologii zwierząt drapieżnych oraz populacji ich ofiar. W ramach realizacji pracy doktorskiej scharakteryzował warszawską populację puszczyka. Prowadzi również badania miejskiej populacji lisa i kun. Na terenie Łazienek Królewskich nadzoruje eksperyment dotyczący wykorzystania budek przez wiewiórki. We współpracy z entomologami prowadzi badania dotyczące fauny bezkręgowej zasiedlającej gniazda ptaków i ssaków (wiewiórek, popielic, myszy).